TÜRKİYE’NİN AVRUPA BİRLİĞİ DEVLET YARDIMLARI MÜKTESEBATINA UYUMU

ULUSLAR ARASI KOLLOKYUMU

AB UYUM SÜRECİNDE KOBİ’LERE YÖNELİK DEVLET YARDIMLARI

Yrd.Doç.Dr. MUSTAFA ŞANLI
Akdeniz Üniversitesi
İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi
İktisat Bölümü

9-10 Eylül 2004
Talya Otel / ANTALYA

ŞANLI, Mustafa, (2004), “AB Uyum Sürecinde KOBİ’lere Yönelik Devlet Yardımları“, Avrupa Birliği Müktesebatında Devlet Yardımları ve Türkiye’nin Uyumu, ERDEM, Şükrü (Ed.), (AB Projesi, Uluslar arası yayın), Antalya: Akdeniz Üniversitesi Akdeniz Ülkeleri Ekonomik Araştırmalar Merkezi Yayını, s: 285 – 309.

AB UYUM SÜRECİNDE KOBİ’LERE YÖNELİK DEVLET
YARDIMLARI

Mustafa ŞANLI*

GİRİŞ

Bütün ekonomilerde, ekonomilerin genel işleyiş dinamiğini büyük olmayan işletmeler gerçekleştirir. Söz konusu işletmeler ekonomilerin ve toplumsal yaşamın omurgasıdırlar. Bu işletmeler belli ölçütlerle tanımlanır ve KOBİ (Küçük ve Orta Büyüklükte İşletme = Küçük ve Orta Ölçekli İşletme) olarak adlandırılır. KOBİ’ler bir ekonomide istihdam yaratan, bölgesel dengesizlikleri gideren, esnek üretim yapıları ile gelişen teknolojilere uyum sağlayan, dolayısıyla toplumsal kalkınma ve gelişmeye büyük çapta destek olan kuruluşlardır. Ne var ki sabit ve işletme sermayesi yetersizliğinden, yönetim ve bilgi eksikliğine dek bir yığın sorunla yerel/ulusal/uluslar arası boyutta uğraşmak ve rekabet etmek zorundadırlar.

KOBİ’ler anılan nedenlerden dolayı kamu otoritesi tarafından korunurlar. Temel hedefin ekonomide rekabeti bozmayacak biçimde teşvik ve desteğe dayandığı “devlet yardımları”, KOBİ’ler için yaşamsal önemdedir.

Ekonomide devlet “teşvikleri” 1995’te Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ=WTO)’nün kuruluşu ile birlikte “devlet yardımları”na dönüşmüştür. Kimi destek ve teşvikler yetersiz kalmakla birlikte “devlet yardımları” daha geniş kapsamlı ve daha etkin bir iktisat politikasını içermektedir.

Avrupa Birliği’nde (AB) ekonominin tüm gelişmişliğine karşın rekabet içinde büyüme hedefi, KOBİ’lerin devlet yardımları ile korunmasını ve desteklenmesini engellememiş, aksine bir politika biçimi olarak geliştirmiştir. AB’de KOBİ’ler için çok miktarda ve çeşitle devlet yardımı uygulanmaktadır.

Türkiye’de ise KOBİ’ler, ekonominin gelişimi ve kalkınma çabaları açısından devlet yardımları ile desteklenmektedir. AB’ne girme çabalarındaki Türkiye, KOBİ’lere yönelik devlet yardımlarının hukuki yapısını ve işleyişini AB müktesebatına uydurmak zorundadır. Bu durum gelişen Türk ekonomisinin de bir gereğidir. Bu çalışmada KOBİ’lere yönelik devlet yardımları AB ve Türkiye açısından incelenecek ve Türkiye’nin AB KOBİ müktesebatına uyumu sorunu tartışılacaktır.

——————————————————

* Yrd.Doç.Dr., Akdeniz Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü Öğretim Üyesi.

1. AVRUPA BİRLİĞİ’NDE VE TÜRKİYE’DE “KOBİ” TANIMI

Bütün ekonomilerde yer almasına, istihdamda işletme bazında az ama toplam açısından önemli işlev üstlenmesine, üretimde çok farklı işlev ve alanda yer almasına karşın KOBİ’ler için üzerinde anlaşılmış ortak bir “tanım” yapıldığı söylenemez. Bu durum hem ülkeler bağlamında, hem de ülke içi sektörler bağlamında sorun olmaktadır. Çünkü bir yandan ülkelerin yapı farklılıkları tanımlamada önem kazanırken, diğer yandan iktisadi sektörler arasındaki ele alınan ölçütlerin doğurduğu ayrılıklar “ortak bir KOBİ tanımı”nı zorlaştırmaktadır. Dolayısıyla hem ülkeler arası, hem de sektörler arası farklı KOBİ tanımları ile karşılaşılmaktadır.

Bu çalışmada ise hukuksal çerçevede kullanılan KOBİ tanımlamaları temel alınacaktır.

1.1. AB’de KOBİ Tanımı

AB üye devletleri için ortak bir KOBİ tanımına ulaşmak kolay olmamıştır. Hem devletlerarası faklılıklar, hem de AB içindeki amaç çeşitliliğine göre biçimlenen KOBİ’lere farklı yaklaşımlar, ortak bir tanımı güçleştirmiştir.

KOBİ tanımının temel dayanağı, 25 Temmuz 1978 günlü Antlaşma’nın 54(3)(g) maddesinin yer aldığı Dördüncü Konsey Yönergesi (78/660/EEC)’dir (Official Journal, 1978: 11). 1992’de “Endüstri Konseyi”nin ilk Rapor’u doğrultusunda “devlet yardımları” çalışmaları için tanımlamalar yapılmıştır (Official Journal, 1992: 10). Daha sonra “çevre koruma” (Official Journal, 1994a: 3, dipnot 16), “güç durumdaki firmaların kurtarılması” (Official Journal, 1994b: 12) konularında “devlet yardımları”, Avrupa Yatırım Bankası (EIB) ve Avrupa Yatırım Fonu (EIF) kredilendirmeleri (Official Journal, 1994c: 57) için tanımlama çalışmaları sürmüştür.

AB için KOBİ’lerin temel tanımı 1996’daki Avrupa Toplulukları Komisyonu’nun “Komisyon Tavsiyesi (Commission Recommendation) (96/280/EC) ile düzenlenmiştir (Official Journal, 1996: 4-9). Düzenleme “bütün sektörlerde” KOBİ’leri üç ölçüte göre sınıflandırmıştır (Annex, Article 1(1)-(2)-(3)) :

a) Sektörel bir ayrım olmaksızın istihdam edilen kişi sayısına göre,
i) 50 – 250 işçi çalıştıran “orta ölçekli”,
ii) 10 – 49 işçi çalıştıran “küçük ölçekli”,
iii) 1 – 9 işçi çalıştıran “mikro ölçekli” işletmeler,

b) Yıllık satış hacmi ve bilanço değerine göre,
i) yıllık satış hacmi 40 milyon ECU ve bilanço değeri 27 milyon ECU’yu aşmayan işletmeler”orta ölçekli”,
ii) yıllık satış hacmi 7 milyon ECU ve bilanço değeri 5 milyon ECU’yu aşmayan işletmeler “küçük ölçekli” işletmeler,

c) Diğer yandan belli kısıtlamalarla, bağımsız nitelikteki veya sermayesinin en çok yüzde 25’i büyük işletmelere ait olan orta/küçük/mikro ölçekli işletmeler,

“KOBİ” olarak kabul edilmişlerdir.

AB’de bugün de geçerli olan “KOBİ” tanımı, (96/280/EC) dokümanına dayanmakta ve Komisyon Yönergesi (Commission Regulation) (EC) No 70/2001 Ek I’de yer almaktadır (Official Journal, 2001a: 39). Ancak “güncel” olan bu tanım da 31.12.2004’e kadar geçerlidir. Avrupa Toplulukları Komisyonu’nun “Komisyon Tavsiyesi (Commission Recommendation) (03/361/EC) varolan “KOBİ” tanımını ayrıntılaştırmıştır (Official Journal, 2003: 36-41). 1.1.2005 gününden geçerli olacak yeni düzenlemede de “temel üç ölçüt” değişmemiştir. İstihdam edilen kişi sayılarına göre ayrım aynı kalmış, yıllık satış hacmi ve bilanço değerleri, sırası ile “orta ölçekli” işletmede 50 milyon EUR ve 43 milyon EUR, “küçük ölçekli” işletmede 10 milyon EUR ve 10 milyon EUR, “mikro ölçekli” işletmede 2 milyon EUR ve 2 milyon EUR rakamlarına yükseltilmiştir. Üçüncü ölçüt olan “bağımsızlık” olgusu ise istisnaları ile birlikte oldukça ayrıntılaştırılmış(1), ama özüne dokunulmamıştır. Girişim tipleri “otonom”, “partner” ve “bağlı” girişim olarak ayrılmış (European Union, 2004a), fakat hiçbir sermaye grubunun doğrudan veya dolaylı olarak KOBİ’yi denetlemesine izin verilmemiştir.

Çizelge 1: AB’de KOBİ Tanımı

Kobi Ölçeği İstihdam Edilen
Kişi Sayısı		 İşletmenin Yıllık
 Bağımsızlık
Cirosu*  Bilançosu*
Orta 50 – 250 50 43 Doğrudan ya da dolaylı
kontrol %25’den çok değil
Küçük 10 – 49 10 10
Mikro 1 – 9 2 2

(*) Milyon EUR’dan az 

——————————————————–

(1) “Bağımsız işletmeler” sermayesinin ya da hisselerinin yüzde 25 veya daha fazlası bir işletme tarafından üstlenilmemiş olan veya sermayesi “küçük ve orta büyüklükteki işletme” tanımı dışındaki işletmelerden oluşmamış olan işletmelerdir (Söğüt, 2001: 39). Bu koşul bazı istisnai durumlarda aşılabilse de, bir KOBİ’nin “bağımsız işletme” olabilmesi için, ortağının/ortaklarının temel kural olan “sermayesinin veya hisselerinin yüzde 25 veya daha fazlasını doğrudan ya da dolaylı olarak kontrol edemeyen işletme” olması gerekir.

1.2. Türkiye’de KOBİ Tanımı

Türkiye’de doğrudan KOBİ’lere yönelik kurumsal çalışmalar ve devlet destekleri yeterince eski sayılabilir. Bakanlar Kurulu Kararı ile 1973’te Gaziantep’te pilot uygulama olarak kurulan Küçük Sanayi Geliştirme Merkezi (KÜSGEM)‘den sonra, 1978’de Sınai Eğitim ve Geliştirme Merkezi (SEGEM) (1) kurulmuş, daha sonra KÜSGEM 1983 yılında Küçük Sanayi Geliştirme Teşkilatı (KÜSGET)‘e dönüştürülmüştür (2) (www.kosgeb.gov.tr).

“Bakanlar Kurulu Kararları” ile kurulan bu kuruluşlar, gelişen ekonomik koşullarla birlikte KOBİ’lere doğrudan geniş ve çok kapsamlı destek sunan ve “yasa” ile kurulan bir kurumun oluşumunu sağlamıştır: 1990 yılında Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı (KOSGEB) kurulmuştur (Resmi Gazete, 1990).

Türkiye’de KOBİ’lerin yasa ile tanımı, KOSGEB’in kuruluş Yasası’nın 2. maddesinde yapılmıştır: Buna göre “imalat sanayi sektöründe 1-50 arası işçi çalıştıran sanayi işletmeleri küçük sanayi işletmelerini; 51-150 arası işçi çalıştıran sanayi işletmeleri orta ölçekli sanayi işletmelerini ifade eder” denilmektedir.

Eksik ve yetersiz olan söz konusu KOBİ tanımı, “Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerin Yatırımlarında Devlet Yardımları Hakkında Karar” (Resmi Gazete, 2001a) ve bu karara dayanılarak çıkarılan “Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerin Yatırımlarında Devlet Yardımları Hakkında Kararın uygulanmasına İlişkin Tebliğ” (Resmi Gazete, 2001b) ile AB ölçütlerine uygun ve daha gerçekçi bir “KOBİ tanımı”na dönüştürülmüştür. Bu tanımlamaya göre “sektörel ve bölgesel kısıtlamalar dikkate alınarak” KOBİ’lerin kapsamı “imalat ve tarımsal sanayiler”in yanı sıra “turizm, eğitim, sağlık, madencilik ve yazılım geliştirme” sektörlerini de içerir biçimde genişletilmiştir.

2000/1822 sayılı Karar ile,

a) İmalat ve tarımsal sanayilerde
i) 50 – 250 işçi çalıştıran “orta ölçekli”,
ii) 10 – 49 işçi çalıştıran “küçük ölçekli”,
iii) 1 – 9 işçi çalıştıran “mikro ölçekli” işletmeler,

b) Belli kısıtlamalarla, turizm, eğitim, sağlık, madencilik ve yazılım geliştirme sektörlerinde yer alan işletmeler,

—————————————————–
(1) 10.11.1978 tarih ve 7/16728 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı.
(2) 17.6.1983 tarih ve 83/6744 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı.

c) Diğer yandan, bağımsız nitelikteki veya sermayesinin en çok yüzde 25’i büyük işletmelere ait olan orta/küçük/mikro ölçekli işletmeler,
“KOBİ” olarak kabul edilmişlerdir.

d) Destek unsurlarından (devlet yardımlarından) yararlanabilmek için, KOBİ’lerin makine ve donanımları ile hammadde ve işletme malzemelerine dönük yatırımlarının 400 milyar TL’nı (1) aşmaması gerekir.

Çizelge 2: Türkiye’de KOBİ Tanımı

KOBİ ÖLÇÜTLERİ Bağımsızlık
a) İmalat ve tarımsal sanayilerde yer alan işletmeler KOBİ Ölçeği İstihdam Edilen Kişi Sayısı Doğrudan ya da dolaylı kontrol %25’den çok değil
b) Belli kısıtlamalarla, turizm, eğitim, sağlık, madencilik ve yazılım geliştirme sektörlerinde yer alan işletmeler
c) Devlet yardımı için, KOBİ’lerin makine ve donanımları ile hammadde ve işletme malzemelerine dönük yatırımlarının 950 milyar TL’nı aşmamalı

2. KOBİ’LERİN AB VE TÜRKİYE EKONOMİLERİNDEKİ YERİ

Avrupa’da (Avrupa Ekonomik Alanının 28 ülkesi ile Avrupa Birliği’ne aday ülkeler) 25.3 milyon asli olmayan (non-primary) özel girişim vardır. Bunların yüzde 99.8’i KOBİ tanımındaki el sanatları ile küçük ve orta ölçekli işletmelerdir. Bu kesimin içinde yüzde 90 gibi büyük bir oran baskın biçimde “mikro” ölçekli işletmedir. Gerçekte tipik Avrupa işletmeleri ortalama 3 kişi istihdam eden mikro işletmelerdir. Avrupa işgücünün (yaklaşık 95 milyon) yüzde 53’ten çoğu el sanatları ile küçük işletmelerde istihdam edilir. Avrupa’nın toplam cirosunun yaklaşık yüzde 50’si el sanatları ile küçük işletmelerden elde edilir. Dolayısıyla bir iş (business) yaratma düşüncesi ile iş (job) bulmanın anahtar kaynağı bu işletmelerdir. Avrupa’da toplumsal ve yerel birleşmeler kadar buluşların ve istihdamın da ana kaynağı küçük işletmelerdir (European Commission, 2004a: 26; European Commission, 2004b).

———————————————-
(1) 2003/1 sayılı Genelge ile bu miktar “950 milyar TL”na çıkarılmıştır (Resmi Gazete, 2003).

Türkiye’de 2000 yılında KOBİ kapsamındaki işletmeler, ekonomideki toplam işletmelerin yüzde 99,6’sını oluşturmaktadır. Ancak yüksek orandaki bu KOBİ işletmelerinin ekonomiye katkıları düşüktür. KOBİ’lerin toplam istihdamdaki payı yüzde 63,8 iken, katma değerdeki payı yüzde 36 gibi oldukça düşüktür (KOSGEB, 2003: 2).

3. KOBİ’LERİN ÖZELLİKLERİ VE ÖNEMİ

Yarattığı katma değerin düşük olmasına karşın, oluşturduğu istihdam ve ekonomideki yaygın ve etkin katılımı ile KOBİ’ler, dünyanın her yerinde ekonomi içinde özel bir öneme sahiptirler. Bunlardan bir kaçı şöyle sıralanabilir:

  • Daha az yatırımla daha çok üretim sağlanabilir, ürün çeşitliliği artırılabilir.
  • Daha düşük yatırım maliyeti ile daha geniş istihdam olanağı yaratılır.
  • Talep değişikliklerine ve çeşitliliklerine daha kolay ve çabuk uyum sağlar.
  • Teknolojik yeniliklere ve gelişmelere daha yatkındır.
  • Dinamik yapısı ile bölgeler arası dengeli kalkınmayı sağlamada önemli bir araçtır.
  • Gelir dağılımındaki bozuklukları en aza indirmede rol oynar.
  • Bireysel tasarrufları harekete geçirme, teşvik etme, yönlendirme, konularında etkinlik sağlar.
  • Büyük sanayi kuruluşlarının destekleyicisi ve tamamlayıcısıdır.
  • Politik ve toplumsal sistemlerin denge ve istikrar unsurlarıdır (KOSGEB, 2003: 2).
  • Demokratik toplumların işleyişinde merkez rolü üstlenir.
  • Piyasa ekonomilerinin işleyişinde dinamik bir emniyet supabı görevi görür.
  • Piyasada rekabetin en etkin çalıştığı kısımlardır ve ekonomide rekabetin oluşumu ve gelişimine katkı sağlar.
  • Ekonominin çalışmasında kan dolaşımını sağlar.
  • Üretimde ve istihdamda oldukça esnek bir yapıdadır.

KOBİ‘ler anılan özellikleri ile, bir ekonomide yarattıkları “istihdam” ve elde ettikleri “katma değer” ile “büyüme”ye önemli katkı sağlarlar. Diğer yandan piyasaların işleyişinde “rekabet”in gelişmesinde rol oynarlar.

4. EKONOMİDE “DEVLET YARDIMLARI”

Devlet kurumu tarih sahnesine çıktığı andan itibaren değişmeyen klasik işlevleri “polis-ordu, maliye ve adalet dağıtımı”dır (Şaylan 2003:293). Süreç içinde devlete yüklenen roller çok değişse de günümüzde aykırı görüşlere karşın (örneğin tartışma için bkz: Yılmaz, 2002), kapitalist sistem içinde 18.yy anlayışına yatkın “minimal devlet” kavramı öne çıkmıştır.

“Küçültülen” bu devlet anlayışında, gene de devletin geleneksel olarak varolan “maliye” gücü ve rolü “görev” olarak kalmıştır. Ancak 20.yy.ın sonlarında devlete yüklenen en temel “görev”lerden biri “ekonomide rekabeti sağlamak“tır.

Devlet, günümüzde ekonomide diğer rolleri ile birlikte hem mali, hem de rekabet sağlama görevlerini yerine getirirken, zaman zaman çelişkiye düşebilir. Devletin bir iktisat politikası olarak, ekonomiye kaynak tahsisini etkileyecek bir müdahalesi, ekonomide rekabeti doğrudan ya da dolaylı etkileyebilir. Ancak ekonomide “büyüme“, “istihdam yaratma” ve “rekabetin gelişmesi” istenen ana olgulardır ve bu hedeflerin sağlanması için günümüzde “bazı alanlarda” “devlerin yardımına gereksinme” vardır. Kapitalist toplumların bugün ekonomide kabul ettikleri “devlet yardımı” bu gereksinmelerin sonucudur.

Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ=WTO)’nün getirdiği kurallar çerçevesinde, gelişmiş ülkelerde ekonomide daha önce uygulanan “nakit teşvikleri” ve “sübvansiyonlar” kaldırılmış, yerine yukarıdaki üç hedefi gerçekleştirecek biçimde “devlet yardımları” oluşturulmuştur.

Her hangi bir firmaya kamu kaynakları yoluyla ya da devlet tarafından verilen her hangi bir avantaj “devlet yardımı” olarak kabul edilir. Devlet yardımı yerel ya da bölgesel bir kamu kurumu tarafından verilebileceği gibi, doğrudan ya da dolaylı biçimde baskın etkiye sahip ve özel hukuk kurallarına göre çalışan yerel veya bölgesel bir kamu kurumu veya başlı başına bir kamu kurumu veya merkezi hükümete bağlı bir kurum olabilir.

Devlet yardımı, firmaya yalnızca pozitif katkılar sağlamaz, firmanın finansal yükünü de azaltabilir.

Devlet yardımı, alıcısına ekonomik bir avantaj sağlar, bazı malları üretmek için veya bazı firmaları tercih etmek için bir bağıştır, rekabeti bozabilir, ülkeler arası ticareti etkiler. Verilen devlet yardımı bir bölgeden diğerine, bir üye devletten diğerine ekonomik gelişmeyi farklılaştırır. Bu nedenle de belirli kamu müdahalelerini gerektirebilir.

Genel açıklamalar ile “devlet yardımı” genel olarak;

  • devletin özel kesime bir kaynak aktarımı,
  • devletin özel kesim lehine bir hakkından vazgeçmesi,
  • devletin özel kesime herhangi bir iktisadi değeri satarken, satış değerini piyasa fiyatının altında gerçekleştirmesi,
  • devletin özel kesimden satın alacağı herhangi bir iktisadi değeri, piyasa fiyatının üstünde satın alması,

olarak tanımlanabilir.

5. AB’DE KOBİ’LERE YÖNELİK DEVLET YARDIMLARI

AB’de devlet yardımları, genel bir yaklaşımın yanı sıra, sınıflandırılması ve KOBİ’lere yönelik olarak uygulanması biçiminde incelenebilir.

5.1. AB’de Devlet Yardımlarına Genel Bakış

AB, ekonomide “devlet yardımları“na “rekabet politikası” çerçevesinde bakmaktadır. Birliğin “rekabet politikası” ise kesin bir dille “ortak pazarda etkin rekabeti savunma ve geliştirme” hedefi olarak tanımlanabilir. Bu politika, Antlaşma’da yer alan rekabet hukukunun dört temel eylem alanı üzerine kuruludur. Anılan eylemlerden biri de “devlet yardımının izlenmesi“dir.

Anılan izleme ile başlıca üç yararlı etki sağlanmaktadır:

  • Yardım programları gerekli olanlarla sınırlanarak kamu kaynaklarında israf önlenmektedir.
  • Tek pazarın zarar görmesi önlenerek, Birlik içinde büyümenin artışı ve istihdamın teşvik edilişi sağlanmaktadır.
  • Ortak çıkarları ilgilendiren politikaların ve bölgesel kalkınmanın desteklenmesi, KOBİ’lerin teşvik edilmesi, araştırma-geliştirme, eğitim, yeniden üretim ve istihdam yaratabilecek güç durumdaki işletmelerin bir kez kurtarılması, vb. konularda yapılacak yardımlar ile toplam yaşam standartlarının ve yaşam kalitesinin yükseltilmesine katkıda bulunulur (Avrupa Komisyonu Türkiye Temsilciliği, 2004).

Bir firmayı, bir ekonomik etkinliği ya da bir bölgeyi desteklemek, yararlı bir toplumsal amaç gütmek için yapılan devlet yardımı, eğer piyasa işleyişini bozacak, yardımdan yararlanamayan işletmelerin finansal ve rekabet güçlerini bozacak ise “bundan AB ekonomisi zarar görür” anlayışı egemendir. Dolayısıyla rekabeti bozan devlet yardımları yasaklanmıştır.

Antlaşma’nın 87. maddesinin (eski 92. madde) 1. fıkrası devlet yardımları yöntemlerini belirtirken, 2. ve 3 fıkraları ile 88. madde (eski 93. madde) istisnalar içerir (European Union, 2004b). Yardımın her bir kategorisini düzenlemek için i) yardımın amacını, ii) alıcıların kategorilerini, iii) ya uygun maliyet toplamına ilişkilendirilmiş yoğunluktaki yardım tanımını ya da yardım miktarlarının maksimum tanımlarını, iv) yardımın farklı tiplerinin bütünlüğünü yönetme koşullarını, v) yardımın izleme koşullarını, başlangıçta açıkça belirtmek gerekir (European Union, 2004c).

AB süreç içinde devlet yardımlarını azaltma eğilimindedir. 1997-2000 arasında devlet yardımları genel olarak yüzde 28 azalmıştır. Bölgesel ile finansal hizmet sektörlerindeki azalmanın payı büyüktür. Ancak 2000-2001 döneminde 85.2 milyardan 86 milyara bir artış olmuştur. 2001’de devlet yardımları AB’nin GSYİH’sının yalnızca yüzde 1’i düzeyindedir ve tarım, balıkçılık ve ulaştırma gibi özel konumdaki sektörler dışarıda bırakılırsa bu oran yüzde 0.38’e dek düşmektedir. Zaten yardımlar sektörler arasında olduğu gibi ülkeler arasında da oransal olarak farklılıklar gösterir (1) (European Union, 2004d).

5.2. AB’de Devlet Yardımlarının Genel Ayrımı

AB’de ekonomide devlet yardımları genel bir ayrımla dört başlıkta toplanabilir:

  •  Her üye devletin kendi uygulaması olan ve izlenmesine gerek olmayan küçük miktarlardaki “minimal yardımlar (de minis aids)“,
  • AB’nin tüm üye ülkeleri için genel olabilen “yatay amaçlara dönük yardımlar (horizontal objectives aids)“,
  • Geniş çaplı olarak uygulanan “sektörel yardımlar (sectoral aids)“,
  • Bölgesel farklılıkları gidermeye, bölgesel gelişme sağlamaya dönük “bölgesel yardımlar (regional aids)“.

Avrupa Konseyi’nin Stockholm Zirvesi’nde (Mart 2001) devlet yardımlarının düzeyinin GSYİH’ya oranının azaltılması ve yardımların “yatay amaçlara” doğru yeniden yönlendirilmesinin önemi vurgulandı. Barcelona Zirvesi’nde (Mart 2002) ise üye devletler, yardımlarını daha çok bölgesel ve sektörel (KOBİ, araştırma-geliştirme, eğitim, çevre, vb.) yardımlardan “yatay amaçlara” dönük yardımlara kaydırmaya davet edildiler (European Union, 2004d).

“Yatay amaçlara dönük yardımlar”

  • araştırma-geliştirme,
  • KOBİ,
  • zor durumda olan işletmeleri kurtarma veya yeniden yapılandırma,
  • risk sermayesi,
  • çevrenin korunması,
  • istihdam,
  • eğitim,
  • ticaret,
  • enerji tasarrufu,
    için yapılan devlet yardımları olarak söylenebilir (Söğüt, 2001: 17; European Union, 2004b).

—————————————————–
(1) Örneğin 2000 yılında, sektörel anlamda toplam yardımın yüzde 39’u ulaştırma, yüzde 29’u imalat, yüzde 17’si balıkçılık ve yüzde 9’u kömür üretimi sektörlerine gitmiş, Finlandiya’da toplam yardımın yüzde 73’ünü tarım ve balıkçılık alırken Almanya’da bu sektörlerin payı yalnızca yüzde 7 olmuştur (European Union, 2004d).

“Sektörel yardımlar”

  • tarım,
  • balıkçılık,
  • imalat sanayi,
  • çelik,
  • gemi imalatı,
  • ulaşım,
  • kömür madenciliği,
  • diğer sektörler,
  • basın ve kültür,
  • turizm,
  • finansal servisler,
    için yapılan devlet yardımlarıdır (Söğüt, 2001: 17).

“Bölgesel yardımlar”

  • Antlaşma’nın 87.1(c) maddesine göre 2. Bölgeler (yaşam koşullarının çok düşük olduğu ya da ciddi işsizlik sorunlarının bulunduğu bölgeler) ile
  • Antlaşma’nın 87.1(a) maddesine göre 1. Bölgeler (diğer üye ülkelerin ekonomik çıkarlarını olumsuz yönde etkilemeden belirli bölgelerde belirli ekonomik etkinlikleri geliştirmek),
    için yapılan devlet yardımlarıdır (Söğüt, 2001: 17, 22).

Bölgesel yardımların genel anlamda, KOBİ’ler için, türlerine göre uygulamaları

  • ilk yatırıma,
  • ilk yatırım sonunda iş yaratmaya,
  • yeni istihdam yaratmaya,
  • iş kalitesini geliştirmeye,
  • çevre giderlerine katkıya,
  • araştırma-geliştirme giderlerine katkıya,
  • işletme giderlerine katkıya,
  • nakliye – taşıma giderlerine katkıya,
  • eğitim giderlerine katkıya,
  • uygun koşullarda kredi destek yardımları
    (Söğüt, 2001: 25) biçiminde sıralanabilir.

Diğer yandan devlet yardımları “kullanılan araçlar, yardımların veriliş amaçları” da dikkate alınarak dört ana kümede toplanabilir:

  • Yararlananlara doğrudan aktarılan yardımlardır ve yardımın miktarı nakit değerine eşittir. Hibeler (A1) ve vergi, sosyal güvenlik giderleri gibi giderlerden yapılan yardımlar (A2)dır. Araçları ise şunlardır:
    – Hibeler,
    – İşletmelere doğrudan uygulanan faiz indirimleri,
    – Vergi kredileri ya da vergi ile ilgili doğrudan yardımlar ( verginin tahakkuk etmesinden önce verilen ve verilen yardımın oluşacak vergiden fazla olası durumunda kalan kısmı sonradan geri alınan yardımlar),
    – Vergiler için avanslar, muafiyetler ve indirimler,
    – Sosyal güvenlik giderlerine yapılan katkılar,
    – Kamuya ait bir arazinin bir işletmeye piyasa fiyatının altında satışının ya da tahsisinin parasal değeri.
  • Kamunun ortaklık yolu ile gerçekleştirdiği her türlü mali kaynaklardır.
  • Uygun koşullarda geri ödemeli, ancak verildiği tarihte işletmeye finansal destek ve avantaj sağlayan mali kaynaklardır. Kamunun, düşük faiz oranlı ya da faizsiz gibi uygun koşullarda sağladığı krediler (C1), vergilerin faizsiz ertelenmesi (C2) bu başlık altındadır.
    Araçları ise aşağıdakilerdir:
    – Kamu kaynakları ya da özel fonlardan sağlanan düşük faiz oranlı krediler,
    – Projelere katılım ve destek amaçlı fonlar,
    – Projenin başarılı olması durumunda geri ödenecek krediler,
    – Vergi ertelemeleri.

İşletmelerin kredi taleplerinin karşılanmasında verilen garantilerdir. Kredi garanti fonları ile sağlanan destek, fon maliyetlerini düşürerek işletmeye avantaj sunar (Söğüt, 2001: 17, 22).

Ayrıca

  • KOBİ’ler,
  • eğitim,
  • istihdam, için kullanılan yardımlar ile
  • minimal yardımlar
    blok muafiyet niteliği olan yardımlardır (European Union, 2004b).

5.3. AB’de KOBİ’lere Yönelik Devlet Yardımları Uygulamaları

Yukarıda sözü edilen 5.1. ve 5.2. başlıklarından anlaşılacağı gibi, KOBİ’ler için belirli tek tip bir devlet yardımı paketi yoktur. Hemen bütün devlet yardımı uygulamalarından doğrudan ya da dolaylı olarak yararlanılabilir.
Ancak;

  • AB Antlaşması Ek 1’de yer alan malların üretimi, hazırlanması ve pazarlanmasıyla ilişkili olan,
  • ihracatla ilişkili olan,
  • ithal edilen malların alternatifi olan ve yurtiçinde kullanılan mallara ilişkili olan alanlarda KOBİ’lere devlet yardımı yapılamaz (European Union, 2004e).

AB’de KOBİ’lere yönelik devlet yardımlarının değerlendirilmesinden “DGs IV, Rekabet Genel Müdürlüğü” sorumludur (Söğüt, 2001: 5).

KOBİ’lere yapılacak devlet yardımları için

  • KOBİ tanımının yanı sıra,
  • KOBİ’nin faaliyette bulunduğu bölge ile
  • doğrudan ve/veya dolaylı yatırım ve desteğin ölçütünün de belirtilmesi gerekir.

AB’de devlet yardımlarının bölgesel uygulanması iki grupta değerlendirilmektedir (Söğüt, 2001: 22):

1.Grup Bölgeler, yaşam koşullarının aşırı düşük olduğu ya da ciddi işsizlik sorunlarının yaşandığı ve bu nedenle geliştirilmesi isteğiyle yardım yapılan bölgelerdir (Antlaşma, 87.3.a). Bölgede kişi başına ulusal gelir AB ortalamasının yüzde 75’inin altında olması gerekir.

2.Grup Bölgeler, belirli ekonomik faaliyetlerin belirli bölgelerde geliştirilmesi isteği ile seçilen bölgelerdir ve yapılan yardımlar üye ülkelerin ekonomik çıkarlarını olumsuz yönde etkilemez (Antlaşma, 87.3.c). Bölgede kişi başına ulusal gelir üye devletlerin kendi ortalama değerlerinin altında olması gerekir.

Devlet yardımlarının yatırım destekleri için uygulanmasında bazı ölçütler düzenlenmiştir (98/C 74/06) ((Official Journal, 1998). Burada üretim miktarını/yöntemini/ürün türünü etkileyecek yatırımlar “yeni yatırım” olarak tanımlanır. Arazi, bina, tesis gibi “sabit yatırımlar” ile teknoloji transferi, patent, bilgi giderleri gibi sınırlı miktarda “dolaylı yatırımlar” “devlet yardımlarına konu” yatırımlardır. (KOBİ’ler için ulaştırma sektörü hariç). Ayrıca işletmenin sabit giderlerini azaltmaya dönük etkinlikler (ücretler, vb.) “işletme giderleri“dir ve yardıma konudur.

Yatırımlara devlet yardımı, yatırımın belli bir oranında yapılır. Belli biçimde hesaplanan “yardımın nominal değerinin yatırımın toplam değerine oranı” olan “Bürüt Eşdeğer Finansal Yardım (GGE – Gross Grant Equivalent)” yerine, kurumlar vergisinin her ülkede farklı olmasından dolayı “Net Eşdeğer Finansal Yardım (NGE – Net Grant Equivalent)” oranı kadar, yatırımlara devlet yardımı yapılır. Yatırımla “istihdam edilecek kişi başına değer” de yardımın hesaplanmasında kullanılır.

Yardımın miktarı ya yatırımın uygun maliyetlerinin bir yüzdesi olarak, ya da yaratılan istihdamın ücret maliyetlerinin bir yüzdesi olarak hesaplanabilir. KOBİ’lere, danışmanlık ile diğer hizmetler ve etkinlikler için maliyetlerinin yüzde 50’sinden yukarısı bağış olarak verilebilir. Yönetmeliğe göre, 25 milyon EUR’yu aşan toplam uygun maliyetler veya 15 milyon EUR’yu aşan toplam bürüt yardım durumunda, bu aşan kısma “bağış (exempt) devlet yardımı” uygulanamaz. Bağış yardım diğer devlet yardımları ile toplanamaz. İster kısmen Topluluk tarafından, ister tümüyle devlet tarafından finanse edilsin, verilen “yüzdeler”, toplam oranı kapsar. Muafiyet yardımı diğer devlet yardımları ile toplanamaz. Ayrıca ulaştırma sektöründe, ulaştırma ve ulaştırma ekipmanları yardım kapsamı dışındadır (European Union, 2004e).

Yukarıdaki açıklamalar doğrultusunda KOBİ’lere yapılacak devlet yardımları, oransal olarak Çizelge 3’te verilmiştir.

Çizelge 3: AB’de KOBİ’lere Yapılacak Devlet Yardımlarının En Yüksek Oranı

En Çok
Yardım Miktarı		 KOBİ Ölçeği YÖRELER 
Normal
Yöreler		 1.Grup
Bölgeler		 2.Grup
Bölgeler
Küçük
İşletmeler		 %15 Bölgesel yardımların
tavanına ek
+ %15 (*)		 Bölgesel yardımların
tavanına ek
+ %10 (**)
Orta Ölçekli
İşletmeler		 %7.5
Dolaylı %50 ye %50 ve %50 ve
Destekler kadar yukarısı yukarısı

(*) “GGE” hesaplaması ile toplam en yüksek oran % 75’i geçemez.

(**) “GGE” hesaplaması ile toplam en yüksek oran % 30’u geçemez.

KAYNAK: Official Journal, 2001c: 36

AB’nin üye ve aday ülke KOBİ’lerine sağladığı devlet yardımları, “bağış (grant, exempt)”, “ödünç verme (loan)”, ve “garanti verme (guarante)” biçimlerinden biri/birkaçı ile yapılmaktadır. Söz konusu yardım programları çoğu kez KOBİ’lere özgü olmayıp, genel olarak işletme ve kurumlara sağlanan yardımlardan KOBİ’ler de yararlanmakta ya da KOBİ’lere bazı özel ayrıcalıklar tanınmaktadır. AB‘de bu tür yardımların alıcılara sunumu, kolayca sınıflandırılamayacak denli “çok sayıda” ve “çok karmaşık” yapıdadır. Literatürde bu nedenle birçok farklı sınıflandırma vardır. Burada yardıma konu olan programlar tek tek anlatılmak yerine, konuya uygun topluca değinilecektir.

5.4. AB’de KOBİ’lere Yönelik Destekler

Ekonomik gelişmeye önemli katkıda bulunan KOBİ’lerin temel açmazlarından biri yavaş gelişmeleridir. Piyasaların mükemmel olmaması yüzünden gelişmeleri yavaş olabilir (Official Journal, 2001b: 33). Çünkü sermaye ve kredi bulmaktaki zorluklar, finansal piyasaların ve sınırlı garantilerin doğası gereği riskler taşıması önemli sorun yaratmaktadır. Diğer yandan bilgiye, yeni teknolojiye, potansiyel piyasalara ulaşamamak onların maliyetlerini artırmaktadır (Collins and Quigley 2002: 145). Dolayısıyla KOBİ’ler, AB için desteklenmesi ve türlü politikalarla dolaylı ya da dolaysız yardım sağlanması gereken ekonomik varlıklardır.

KOBİ’ler yararına Topluluk eylemlerine ilişkin bir küresel çatı ortaya koymaya yönelik ilk girişim, “KOBİ’ler ve Zanaat Sektörüne Yönelik Entegre Program“dır (COM(94)207, 3.6.1994). KOBİ gelişiminde yer alan tarafların tüm ortakları arasında “büyüme”, “rekabet gücü” ve “istihdam” konusunda Topluluğun tutumunu belirten ilk resmi rapordur. Böylece KOBİ politikaları bir “bütünlük içinde (entegre)” düşünülüp uygulanmaya başlanmıştır.

Avrupa Konseyi’nin Madrid Zirvesi’nde (1995) sunulan, KOBİ’ler için üye devletler düzeyinde yeni politika inisiyatifleri “Rapor”u [“Küçük ve Orta Boy İşletmeler – Avrupa Topluluğunda İstihdam, Büyüme ve Rekabet Gücünün Dinamik Kaynağı” hakkında 29.11.1995 tarihli Komisyon Tebliği, Belge (CSE (95) 2087)] ile AB’nin KOBİ’lere ilişkin anlayış öncelikleri ve yoğunluğu artmıştır. KOBİ konusu ilk kez Avrupa Konseyi Zirvesine taşınmıştır. Madrid KOBİ politikası belgesi, Avrupalı KOBİ’lerin büyüme ve istihdam yaratma potansiyelinin henüz tümüyle gerçekleşmediğini delirtmektedir (Sayın ve Fazlıoğlu, 1997: Ek 1). Bu nedenle KOBİ’lere yönelik yardımların, “büyüme” ve “istihdam yaratma”da maliyet yönünden etkin bir yol olduğuna işaret edilmiştir.
Bu Rapor ile KOBİ’lere yönelik alınan ve alınması gereken önlemler yedi ana başlıkta sıralanmıştır (Sayın ve Fazlıoğlu, 1997: Ek 3):

1) KOBİ’lerde istihdamın gelişmesine yönelik destekler:

  • Sosyal önlemler: İşgücü piyasasının esnekliğinin artırılması, personelin işe alınma maliyetinin azaltılması, işgücünün becerilerinin geliştirilip yoğunlaştırılması yoluyla işgücü arzının geliştirilmesi ve işgücü talebinin artırılması.
  • Mali önlemler: İstihdamı teşvik eden vergi istisnalarının sağlanması.

2) İdari, mali, sosyal ve diğer kısıtların azaltılması yoluyla KOBİ’lerin kuruluşunun ve gelişiminin kolaylaştırılmasına yönelik destekler:

  • İdari ve hukuki kısıtların azaltılması: Basitleştirilmiş ve saydam yöntemler, bazı yükümlülüklerden beyan ile muafiyetler, toplu işlem merkezlerinin kurulması, mevzuatın ayıklanması.
  • KOBİ’lerin mali ortamının geliştirilmesi: Vergi reformu, vergi muafiyetleri, kurumlar vergisi oranlarının azaltılması.
  • Sosyal mevzuattan kaynaklanan kısıtların azaltılması.

3) KOBİ’lerde yönetim kalitesinin yükseltilmesine yönelik destekler:

  • KOBİ’lerin eğitim programlarından yararlanmasının kolaylaştırılması: Eğitim için finansman sağlanması, özel ve genel eğitim programlarının koordinasyonu ve niteliklerinin genişletilerek uygulanması.
  • KOBİ’lere sağlanan bilginin geliştirilmesi: Bilgiler daha iyi erişimin sağlanması, daha kapsamlı bilgi hizmetleri sunulması.
  • KOBİ’lere sunulan danışmanlık hizmetlerinin geliştirilmesi: Danışman hizmetlerinin sağlanması, danışmanlara mali destek verilmesi, belli konularda “özel” ve daha çok “genel” nitelikte danışmanlık hizmetlerinin verilmesi.

4) KOBİ’lerin AR-GE çalışmalarının desteklenmesine yönelik destekler:

  • KOBİ’lerin araştırma programlarına katılımının kolaylaştırılması: KOBİ’ler ile Araştırma Merkezleri arasında işbirliğine ve Ar-Ge için dolaylı ve dolaysız mali desteklerin verilmesi.
  • Ar-Ge sonuçlarının KOBİ’ler arasında yaygınlaştırılmasının teşvik edilmesi: Teknoloji danışmanları, araştırma kuruluşları ile KOBİ’ler arasında personel değişimleri, teknoloji transferi inisiyatifleri verilmesi.

5) KOBİ’lerin finansman olanaklarından yararlanmasının kolaylaştırılmasına yönelik destekler:

  • İşletmelerin kuruluşunun finansmanı: Kurulan yeni işletmelerin vergi ve sübvansiyonlara dayalı devlet desteleri ile teşvik edilmesi.
  • İşletmelerin gelişiminin finansmanı: KOBİ’lere kredi finansmanın ve özel yatırımların kolaylaştırılması.
  • İşletme devirlerinin finansmanı: Miras vergilerinde uygun işlemler ve sübvansiyonlu krediler verilmesi.

6) KOBİ’lere iç pazara daha iyi entegrasyon ve uluslararasılaşma konusunda yardıma yönelik destekler:

  • KOBİ’lerin iç pazara entegrasyonu: İç pazara girişi, danışmanlık hizmetlerini ve analizlerini teşvik etmeye yönelik programların uygulanması.
  • KOBİ’lerin üçüncü ülkelere yaptıkları ihracat: Mali destek, danışmanlık hizmetleri, ihracatı teşvik hizmetlerinin koordinasyonu, ihracat riskinin azaltılması.

7) Diğer Önlemler

  • KOBİ’lerin bilgi toplumundan yararlanmasının teşviki: Bilgi teknolojilerinin kullanımını ve internet ve diğer altyapılara erişimi teşvik etmeye yönelik programların sağlanması.
  • KOBİ’lerin kamu piyasalarına girişlerinin kolaylaştırılması: Veri tabanlarının ve tanıtım kampanyalarının sağlanması.
  • İşletme kültürünün geliştirilmesi: Girişimciliğin teşvik edilmesi.

Avrupa Topluluğu tarafından 1994’de hazırlanan “KOBİ’ler ve Zanaat Sektörüne Yönelik Entegre Program” (COM(94)207), 1996 yılında aynı metodoloji ile güncelleştirmiş ve geliştirilmiştir (CSE(96)1, 5.6.1996). Ancak Entegre Program ulusal ve Topluluk düzeyinde uygulanan türlü eylemlerin yerini almaz. Karar verme sürecinde de herhangi bir değişiklik gerektirmez. Entegre Program, KOBİ’ler yararına tüm Topluluk önlemlerini genel bir çerçeve içinde toplayarak, bireysel eylemlerin daha tutarlı, etkili ve saydam biçimde gerçekleştirilmesine yardım eder.
Entegre Program, üç ana politika eyleminden oluşmaktadır:

  • Topluluğun koordine eylemleri ile birlikte
  • Topluluğun diğer politikaları kapsamındaki eylemler ve
  • “Çok Yıllık KOBİ Programı”. Çok Yıllık KOBİ Programı, AB’de KOBİ’lere yönelik geniş kapsamlı ve süreklilik arz eden bir programdır.Her üç eylem, Entegre Program içinde beş alt başlıkta KOBİ’lerin, AB içinde ve sınırlar ötesinde şeffaf, yenilikçi ve rekabete açık olarak büyüme istihdam yaratma beceri ve dinamiğini kazanmasına yönelik program ve projeleri kapsar. Söz konusu Entegre Program’ın temel nitelikleri ve özel politika eylemleri Çizelge 4’te yer almaktadır.

“Çok Yıllık KOBİ Programı” olarak adlandırılan “Girişim ve Girişimcilik, Özellikle Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler İçin Çok Yıllık Program” AB’nin KOBİ’lere yönelik süreklilik gösteren politikalarını içerir. 2001 – 2005 dönemini kapsayan “dördüncü” Çok Yıllık KOBİ Programı AB Komisyonu Kararı (2000/819/EC) olarak yürürlüktedir (Official Journal, 2000).

  • Bilgiye dayalı bir ekonomide şirketler arasında rekabeti artırmak,
  • özellikle KOBİ’ler için finansal çevreyi düzenlemek ve kolaylaştırmak,
  • Komisyon’un destek hizmetlerine ve programlarına erişmeyi kolaylaştırmak,
  • girişimciliği teşvik etmek,
  • özelde araştırma ve buluşçuluğu (innovation), genelde şirketler için yönetim ve düzenleyici çevreyi basitleştirmek,
    amaçlarını taşıyan Program, “bilgi güdümlü ekonomide (information driven economy) girişimciliği ve yenilikçiliği teşvik ederek, “girişimci bir Avrupa” yaratmayı hedeflemektedir. Bu amaçla beş yıllık dönem için bütçeden 450 milyon EUR kaynak ayrılmıştır. Bu kaynak, üye ve Avrupa Ekonomik Alanında yer alan ülkeler ile aday ülkeler olmak üzere toplam 30 ülkeyi kapsamaktadır (European Union, 2004f; Sayın, 2000).

Çizelge 4: AB’de KOBİ’ler İçin Entegre Program

Koordine
Eylemler		 Diğer Topluluk Politikaları Kapsamındaki
Eylemler		 Çok Yıllık
KOBİ Programı
1. İşletmelerin İçinde Bulunduğu İdari ve Düzenleyici Ortamın Basitleştirilmesi ve Geliştirilmesi
2. KOBİ’ler İçin Mali ve Finansal Ortamın Geliştirilmesi
3. Özellikle Daha Nitelikli ve Daha Çok Bilişim ve İşbirliği Hizmetleri Vasıtasıyla KOBİ’lere Stratejilerini Avrupalılaştırmaları ve Uluslararasılaştırmaları Konularında Yardımcı Olunması
4. KOBİ Rekabet Gücünün Artırılması ve Bunların Araştırma, Yenilik, Bilişim Teknolojisi ve Eğitimden Daha İyi Yararlanmalarının Sağlanması
5. Girişimciliğin Özendirilmesi ve Özel Hedef Gruplarının Desteklenmesi

KAYNAK: Sayın ve Fazlıoğlu, 1997: Ek 1.

 Tüm bu açıklamalar doğrultusunda AB’DE KOBİ’LERE DÖNÜK YARDIM PROGRAMLARININ ANA KONULARI –işleyiş koşullarının ayrıntılarına girmeden- aşağıdaki gibi özetlenebilir (Working Group for EU Financing: 2003; Söğüt, 2001; Sayın ve Fazlıoğlu, 1997) :

1) Yapısal Fonlar
Bu fonlar, KOBİ’ler için en önemli finansal kaynaklardır. Bölgesel politika, istihdam, toplumsal ilişkiler ve tarımsal politikalar alanlarında ulusal ve/veya bölgesel düzeyde seçilmiş projelere finansal destek sağlanır. Bu amaçla AB dört fon programı ve dört girişim (initiative) kullanır.

Fon Programları:

  • Avrupa Bölgesel Gelişme Fonu (European Regional Development Fund – ERDF): Yeniden yapılanma, istihdam yaratıcı yatırımlar, yerel gelişme projeleri ve KOBİ’lere yardım finansmanını sağlar. (www.eu.int/comm/regional policy/funds/prord en.htm)
  • Avrupa Sosyal Fonu (European Social Fund – ESF): İşsiz ve niteliksiz iş gücünün eğitimi ve beceri kazandırılması işlemlerini finanse eder. (www.eu.int/comm/employment social /esf2000/index-en.htm).
  • Balıkçılık İdaresi için Finansal Araç (Financial Instrument for Fisheries Guidance – FIFG): Balıkçılık endüstrisinin modernizasyonunu finanse eder. (www.eu.int/comm/regional policy/funds/prord/prords/prds d en.htm).
  • Avrupa Tarımsal İdare ve Garanti Fonu (European Agricultural Guidance and Guarantee Fund – EAGGF): Tarım sektörünü finanse eder. (www.eu.int/comm/agriculture/fin/index en.htm).

Her biri yalnızca bir Fon tarafından finanse edilen strong>Girişimler:

  • Aynı iş kolunda çalışanlar arası, bölgeler arası, uluslar arası işbirliğini teşvik için, ERDF tarafından finanse edilen, INTERREG III, (www.eu.int/comm/regional policy/intereg3/index en.htm).
  • İşgücü eşitsizliğini ve ayrımcılığını engellemek için, ESF tarafından finanse edilen, EQUAL, (www.eu.int/comm/employment social/equal/index en.htm).
  • Kentsel gelişimi destek için, ERDF tarafından finanse edilen, URBAN II, (www.eu.int/comm/regional policy/urban2/index en.htm).
  • Kırsal gelişimi ve ekonomisini destek için, EAGGF tarafından finanse edilen, LEADER+, (www.rural-europe.aeidl.be/rural-en/plus.htm).

2) Finansal Kurumlar
Bunların çoğu, dolaylı olarak katkı sağlar ve ulusal düzeyde finansal aracılık işlevini yürütürler. Finansmanı, Avrupa Yatırım Fonu tarafından yürütülen “Çok Yıllık Program”ın gerektirdiği finansmanlar da bu başlıkta değerlendirilmelidir. Ancak hem Avrupa Yatırım Fonu, hem de Avrupa Yatırım Bankası KOBİ’lere doğrudan yatırım katkısı yapmaz, finansal düzenleyiciler yoluyla çalışır. AB’de KOBİ’ler anılan yardımlar için ilgili kurumlara başvurur ve o kurumlar marifetiyle Fon ve Banka’dan finansal katkı alırlar.

  • Avrupa Yatırım Fonu (European Investment Fund – EIF)
    KOBİ’lere “başlangıç” ve “işletme” sermayesi ile “risk sermayesi” desteklerinde aracılık eder (www.eif.org/).
  • Avrupa Yatırım Bankası (European Investment Bank – EIB)
    Üye ülkelerin toplumsal ve ekonomik birleşmesini ve dengeli gelişimlerini sağlamaya katkıda bulunur (www.eib.org/). KOBİ’lere bilim parkları, garanti serbestisi, bilgi toplumu gerekleri, araştırma ve geliştirme, buluşlar, rekabet vb. alanlarda dolaylı destek sağlar.
  • Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası (European Bank for Reconstruction and Development – EBRD)
    Avrupa’da piyasa ekonomisinin ve demokrasinin inşası için yatırım araçlarını kullanan Banka, KOBİ’lere dolaylı destek sağlar (www.ebrd.com/).

3) KOBİ’lerin Doğrudan Kullanabilecekleri Fon Olanakları

  • Buluş ve Araştırma: Piyasa ekonomisi içinde istihdam yaratmanın yanı sıra, büyüme ve rekabeti temel alan AB devlet yardımları, öncelikle araştırma ve teknolojik gelişmeleri teşvik etmektedir.
    * Araştırma ve Teknolojik Gelişme için Altıncı Çerçeve Programı (2002-2006) (FP6): KOBİ’lere araştırma ve buluşlarını desteklemek için toplam bütçesinin yüzde 15’ini tahsis etmiştir. KOBİ’ler yedi yeni konuda araştırma çalışmalarına katılabileceklerdir (www.europa.eu.int/comm/research/fp6/index en.htm).
    * Topluluk Araştırma ve Geliştirme Bilgi Servisi (CORDIS): KOBİ’ler açısından, AB’nin araştırma ve buluş politikaları ile buluşçularına dönük bilgi alınabilir. Ayrıca KOBİ’ler için “Ulusal Bağlantı Noktaları (NCRs) listesine de ulaşılabilir (www.cordis.lu).
  • Öğretim ve Eğitim Programları: AB, öğretim ve eğitim politikaları ile eğitimli ve kaynaşmış bir AB’nin, yurttaşlık ve çalışma yaşamına kolaylıklar getireceğini düşünmektedir. KOBİ’ler bağımsız ve/veya partnerli olarak bu alanda birçok olanaktan yararlanabilirler.
    Öğretim için “SOCRATES” programları (www.europa.eu.int/comm/education/socrates.html) ve eğitim için “LEONARDO DA VINCI” programı katkı sağlayacaktır (www.europa.eu.int/comm/education/socrates.html).
  • Bilgi Toplumu – Digital İçerik: Üretimde, piyasalarda ve bilginin elde edilmesinde yararlanılabilecek, çok uluslu ve sektörler arası projeler üretilebilecek bir ortamın doğması için “e-Content, 2002-2005” AB projesi, Çok Yıllık Program’ın bir parçası olarak yer almaktadır. KOBİ’ler bu projeden de yararlanabilir (www.cordis.lu/econtent/), ve (http://europa.eu.int/information society/programmes/index en.htm).
  • AB Çevre Politikaları: Topluluk çevre politikalarının gelişimine katkıda bulunabileceği gibi, çevreyi koruyarak geliştirilecek üretim teknikleri ve yeni buluşlar bu politika projeleri ile desteklenmektedir. Özellikle KOBİ’ler tek ya da ortaklı olarak bu projeden bilgi ve finansman yardımı alabilirler (http://europa.eu.int/comm/life/home.htm), ve (http://europa.eu.int/comm/environment/funding/intro en.htm).
  • Enerji Politikaları: Çok Yıllık Program’da yer alan ve 2003-2006 dönemini kapsayan “Avrupa için Akıllı Enerji” projesi, yerel, bölgesel ve ulusal ölçekte “yenilenebilir enerji (ALTENER)” ve “etkin enerji kullanımı (SAVE)” alanlarında çalışmayı desteklemektedir. KOBİ’ler partner olarak bu finansal desteklerden yararlanabilirler (http://europa.eu.int/comm/energy/index en.htm) ve (http://europa.eu.int/comm/energy/intelligent/index en.htm).

4) Diğer Destek Tipleri Çoğunlukla uluslar arası alandaki ilişkilere dayalı ve finansal olmayan yardımları kapsayan destekler bu başlık altında toplanmıştır. AB şirketlerinin Asya (Asia Invest), Birleşik Devletler Topluluğu ülkeleri, Japonya ve Kore (ETP), Ortadoğu, Akdeniz (MEDA), Afrika, Latin Amerika (AL Invest), Karayipler ve Pasifik ülkeleri ile yukarıda sayılan amaçlar için yapacakları işbirlikleri desteklenecektir (http://europa.eu.int/comm/europaaid/projects/index en.htm).

6. TÜRKİYE’DE KOBİ’LERE YÖNELİK DEVLET YARDIMLARI

Türkiye’nin de taraf olduğu Dünya Ticaret Örgütü’nün Uruguay Round Nihai Senedi çerçevesinde, yatırım ve ihracata sağlanan “teşvik” ve “sübvansiyonlar”a kısıtlamalar getirilmiştir. Türkiye ile Avrupa Birliği arasında “Gümrük Birliği” kurulmasına ilişkin 1/95 sayılı Ortaklık Konseyi Kararı‘nda belirtilen yükümlülükler gereğince “nakdi teşvikler” ve “ihracat performansına dayalı sübvansiyonlar” 1995 tarihinde kaldırılmıştır. Kaldırılan teşvik mekanizması yerine AB ve Dünya Ticaret Örgütü normlarına uygun yeni “devlet yardımları” yürürlüğe konmuştur (DPT, 2004: 2).

Türkiye’de “devlet yardımları” “Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar” (Resmi Gazete, 2002a) ve “Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Kararın Uygulanmasına İlişkin Tebliğ” (Resmi Gazete, 2002b) uyarınca yapılmaktadır. KOBİ’ler için uygulanan devlet yardımları araçları da, bu Karar ve Tebliğ’de belirtilen araçlar ile aynıdır. “Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerin Yatırımlarında Devlet Yardımları Hakkında Karar” (Resmi Gazete, 2001a) ve bu karara dayanılarak çıkarılan “Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerin Yatırımlarında Devlet Yardımları Hakkında Kararın uygulanmasına İlişkin Tebliğ” (Resmi Gazete, 2001b) yardım araçlarını belirler. 2003/1 sayılı Genelge (Resmi Gazete, 2003a) ile yeni düzenleme ve uyum sağlanmıştır.

Anılan Karar ve Tebliğlerde belirtilen uygulama araçları Çizelge 5’te verilmiştir:

Çizelge 5: Türkiye’de Devlet Yardımları Uygulaması

Yardım Araçları Yardımın Niteliği Yürütücü Kurum
1. Yatırım İndirimi Vergi indirimi Maliye Bakanlığı
2. Bütçeden İşletme ve Yatırım Kredisi Kredi tahsisi Hazine Müsteşarlığı ile aracı nitelikli İlgili Bankalar
3. Gümrük Vergisi ve Toplu Konut Fonu Muhafiyet Gümrük Müsteşarlığı
4. Katma Değer Vergisi İstisnası Muhafiyet Maliye Bakanlığı
5. Vergi, Resim ve Harç İstisnası Muhafiyet Maliye Bakanlığı

Çizelge 5’te belirtilen yardım araçlarından yararlanabilmek için, ilgili işletmenin “KOBİ Teşvik Belgesi” alması “önkoşul” niteliğindedir.
Bölgesel gelişmişlik düzeylerine göre Türkiye’de bölgeler:

  • “gelişmiş yöreler”
  • “normal yöreler”
  • “kalkınmada öncelikli yöreler”
    olarak üç kısma ayrılmıştır.

“KOBİ Teşvik Belgesi” alabilmek için, yapılacak yatırımlarda en az yatırım tutarı

  • “gelişmiş yöreler”de 600 milyar TL,
  • “normal yöreler”de 400 milyar TL ve
  • “kalkınmada öncelikli yöreler” de 200 milyar TL olması gerekir.

Ayrıca toplam yatırımda öz sermaye oranı en az

  • “gelişmiş” ve “normal” yörelerde yüzde 30,
  • “kalkınmada öncelikli yöreler” de yüzde 20 olmalıdır.
    (Serdengeçti, 2002: 39-40).

Teşvik belgesi olan KOBİ, Çizelge 5’te yer alan “muafiyet” niteliğindeki 3., 4. ve 5. maddelerde yer alan vergiler, resim, harç ve fonlardan, devlet yardımı gereği muaf tutulur.

KOBİ’ler için “yatırım indirimi” oranları Çizelge 6’da verilmiştir.
Çizelge 6: Türkiye’de KOBİ’ler İçin Yatırım İndirimi Oranları

Konu ve Yörelere Göre Yatırımlar Yatırım İndirim Oranı
  • Tüm yörelerde yatırımlar
  • Organize sanayi bölgeleri yatırımları
  • Organize küçük sanayi bölgeleri yatırımları
  • Küçük sanayi siteleri yatırımları
  • AR-GE yatırımları
  • Teknoparklarda yatırımlar
  • Çevre korumaya yönelik yatırımlar
  • Turizm (konaklama) yatırımları
  • Eğitim yatırımları
  • Yazılım yatırımları
  • Madencilik yatırımları
 % 100
% 100
% 100
% 100
% 100
% 100
% 100
% 100
% 100
% 100
% 100
  • Gelişmiş yörelerde “diğer” yatırımlar
 % 60

KOBİ’lere yapılan devlet yardımlarında en önemli kalemi, Bütçeden tahsis edilen işletme ve yatırım kredisi miktarlarıdır. “İmalat ve tarımsal sanayiler”de makine ve techizat alımı ile “turizm, eğitim ve sağlık” sektörlerinde bina inşaat harcamalarına verilen krediler “yatırım kredisi”dir. Hammadde, ara malı ve işletme malzemesi harcamalarına verilen krediler “işletme kredisi”dir.

Faizsiz toplam yatırım tutarına bağlı olarak, Çizelge 7’de belirtilen oranlarda KOBİ’lere Bütçe’den yatırım kredisi tahsis edilebilecektir.

Çizelge 7: Türkiye’de KOBİ’lere Yatırım Kredisi Tahsisi Oranı

KOBİ Niteliği Kalkınmada
Öncelikli Yöre		 Normal
Yöre		 Gelişmiş
Yöre
Mikro ölçekli işletme %60 %50 %40
Küçük ölçekli işletme %50 %40 %30
Makro ölçekli işletme %40 %30 %20
Turizm Yatırımları %40 %30 %20
Eğitim Yatırımları %50 %40 %30
Sağlık Yatırımları %60 %60 %60
Yazılım Yatırımları %40 %30 %20
Madencilik Yatırımları %60 %60 %60

Organize sanayi bölgeleri yatırımları, organize küçük sanayi bölgeleri yatırımları, AR-GE yatırımları, teknoparklarda yatırımlar, çevre korumaya yönelik yatırımlar için Çizelge 7’de belirtilen oranlara (+ 10) puan eklenecektir.

Yatırım kredisi ile birlikte işletme kredisi veriliyorsa, faizsiz toplam yatırım tutarının yüzde 20’si kadar işletme kredisi tahsis edilir ve bu miktar en çok 120 milyar TL’dir. Yalnızca işletme kredisi kullandırılıyorsa miktar 75 milyar TL’dir. Bütçe’den öngörülen en çok yatırım kredisi miktarı 475 milyar TL, işletme kredisi miktarı 190 milyar TL’dir (DPT, 2004: 23-24).

Son düzenlemelerle KOBİ yatırımlarında aracı banka sayısı artırılmıştır (1). Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı (KOSGEB), KOBİ’lere dönük çalışma ve işlemlerin yanı sıra, yatırım ve işletme kredilerinin yönlendirmesi işlemlerini de yürütmektedir.

———————————————
(1) Türkiye Halk Bankası’nın yanı sıra, Türkiye Kalkınma Bankası, Türkiye Sınai Kalkınma Bankası, Sınai Yatırım Bankası ve Türkiye Vakıflar Bankası.

  • Yeni teknolojilere dayalı üretimi hedefleyen,
  • rekabete açık,
  • ihracata yönelen,
  • istihdam yaratıcı, üretim gerçekleştirme çabasındaki KOBİ’ler için oldukça geniş ve çoklu seçeneklerde, farklı türlerde kredi uygulamaları sunulmaktadır.

“Kredi garanti/kefalet kuruluşları”nca KOBİ’lere bir takvim yılı içinde verilen toplam teminatın yüzde 10’unu geçmemek kaydı ile, KOBİ’lerin toplam tazmin tutarlarını yüzde 50’si Bütçe’den karşılanır (DPT, 2004: 24). Gerekli kıstaslar sağlandığında, 200.000 EUR eşdeğeri TL’ye kadar olan talepler için kredinin en çok yüzde 80’ine garanti/kefalet verilmektedir (Kredi Garanti Fonu, 2004).

7. KOBİ’LERE YÖNELİK DEVLET YARDIMLARININ AB VE TÜRKİYE AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ

 AB’de “devlet yardımları”, temel olarak “rekabetin işlemesi”ne dayanır. Ancak “istihdam” ve “büyüme”yi sağlamak da asli hedeftir. Bu durumda AB “gelişmişlik ortalaması altındaki bölgeler“in bir tür “koruma” anlayışı ile “desteklenme”si, AB politikaları açısından “uygun” bulunmaktadır. Buna KOBİ’lerin ekonomilerde üstlendikleri rol ve işlevler de eklenince, KOBİ’lere yönelik devlet yardımının anlamı daha iyi anlaşılacaktır.

Türkiye açısından bakıldığında ise, uzunca bir dönem “devlet desteği” geleneğinden gelen ekonomik aktörler, söz konusu “yardımları” istemektedirler. Buna “Planlı dönem” ile başlayan “ekonomik kalkınma” hedefi eklenince, hedefin belirlediği alan/bölge/sektör için “devlet desteği” bir “politika” olmaktadır. Günümüzde piyasa ekonomisinin dinamikliği içinde, Türkiye’de de AB’de olduğu gibi “rekabet” içinde “istihdam” ve “büyüme”yi sağlamak asli hedef olacaktır. Ne var ki bölgesel gelişmişlik ölçütlerinde geri yörelerin varlığı, KOBİ’lere “devlet yardımları”nı sağlamayı hala haklı kılacaktır.

Diğer yandan, hem AB’nin hem de Türkiye’nin KOBİ’lere devlet yardımlarını oransal olarak artırmadıkları söylenebilir. AB’nin rekabet politikası adına, Türkiye’nin kaynak yetersizliğinden dolayı, yardımlar yeterince verilmemektedir. AB bu anlayışla yardımları giderek azaltma eğilimdedir. Türkiye’nin ise -eğer Bütçe’den yeterince kaynak bulunabilinirse- KOBİ yardımlarını, üst paragrafta belirtilen aynı yaklaşımla sürdüreceği gözlenmektedir.

Hem AB’de hem de Türkiye’de devlet yardımları, anlayış felsefesi olarak yeni ve rekabet edebilir teknolojilere açık, çevreye duyarlı, bölgesel gelişmeyi ve istihdamı artırmayı ve girişimciliği teşvik eden KOBİ’ler içindir. Böylece KOBİ’lerin iç pazar bütünlüğünde ve küresel rekabete açık olması istenmektedir.

KOBİ’lere yardım türleri açısından bakıldığında temelde çok büyük farklılıklarla karşılaşılmayabilir. Ancak AB’de yardımlar çok daha çeşitli ve çok daha içeriklidir. Türkiye’de de yardım türleri AB’deki gibi tanımlanmış biçimde sınıflandırılmalıdır.

KOBİ’lerin “devlet yardımı” kapsamında yararlanabileceği, doğrudan destek fonlarına ulaşmak kıstası açısından ise AB ile Türkiye kıyaslanamayacak denli farklıdır. AB’de sistemin oluşturduğu yapısal ya da kurumsal nitelikli fon kaynakları amaca uygun olarak çoktur ve farklıdır. Türkiye’de KOBİ’ler devlet yardımından ancak KOSGEB kanalı ile ve tanımlanmış az sayıda bankadan yararlanabilirler. Burada en temel sorun da Genel Bütçe’den tahsis edilen payın yetersizliğidir. Dolayısıyla Türkiye’de KOBİ’ler devlet yardımından fon anlamında yeterince yararlanamamaktadırlar.

Türkiye’de “kredi garanti fonu” mekanizması da etkin değildir ve yeterince çalışmamaktadır.

AB ile Türkiye’nin, KOBİ’lerin çalışmasına ilişkin uygulamalarının yanı sıra, hukuki alanda farklılıkları ya da uyumlanmaları için şunlar söylenebilir:

KOBİ’lerin “tanım”ında farklılık vardır. AB’de, “sektörel ayrım yapılmaksızın” KOBİ’ler üç ölçüt ile tanımlanmaktadır: “İstihdam”, “satış cirosu ve/veya bilanço değeri” ve “bağımsızlık”. Oysa Türkiye’de tanımlama öncelikle “sektörel ayrım” üzerinedir. İmalat sektöründe istihdam kıstası temel alınmaktadır. Diğer sektörlerde ise KOBİ kapsamı tek tek tanımlanmıştır ve istihdam ölçütü yoktur. AB’nin “satış cirosu ve/veya bilanço değeri” ölçütü Türkiye’de kullanılmamaktadır. Ancak “bağımsızlık” ölçütü her iki taraf için de geçerlidir. Bu nedenle Türkiye için KOBİ tanımının AB ile uyumlandırılması gerekmektedir. Nitekim “2002 Yılı İlerleme Raporu”nda (Avrupa Komisyonu Türkiye Temsilciliği, 2002: 91) ve 2003 yılı “Türkiye İçin Katılım Ortaklığı Belgesi”nde de tanım konusu yer almaktadır (DPT, 2003: 14).

AB’de KOBİ’ler için yapılan devlet yardımları, piyasa etkinliğini bozucu ve rekabeti engelleyici olmamak temel amacı adına daha çok “yatay amaçlı” yardımlardır. En önemlisi, “devlet yardımları”nın verilişi, işleyişi ve etkinliği bir bütün olarak “izlenmektedir (monitoring)”. Diğer anlamda yapılan yardımlar “şeffaflık” ilkesi gereğince kamuoyu tarafından bilinmektedir.

Türkiye’de ise KOBİ’ler için yapılan “devlet yardımları”nın verilişi ve işleyişi farklı Bakanlıklar ve kuruluşlar arasında dağınık biçimde gerçekleşmekte ve bir eşgüdümden uzak uygulanmaktadır. Bu anlamda yapılan yardımlar “şeffaflık” ilkesinden uzaktır ve “izlenmemektedir”.

SONUÇ

Türkiye’de ekonomideki toplam işletme içinde KOBİ’lerin payı çok yüksek iken (% 99.6), yaratılan katma değer içindeki payı çok düşüktür (% 36). Dolayısıyla Türkiye’de KOBİ’lerin çalışmasında verim artışı sağlamak en temel hedef olmalıdır. Türk ekonomisinin hem sosyo-ekonomik yapısı, hem de AB ile bütünleşmesi dikkate alındığında, iktisat bilimini “kalkınma” ve “rekabet” kavramlarını birlikte işletir bir “KOBİ politikası” geliştirmek zorunludur.

AB’nin “KOBİ” tanımına uygun biçimde Türkiye’de de tanım geliştirilmelidir. Sektörel ayrımın olmadığı bu yeni tanımda şirketlerin yıllık cirosu ve/veya bilanço değerleri de yer almalıdır.

Türkiye’nin sosyo-ekonomik yapısını, bölgesel gelişmişlik farklarını, endüstriyel altyapısını, sektörel katma değerlerini, işgücünün nicel ve nitel yapısını içerir biçimde bir “ekonomik veri tabanı” oluşturulmalıdır. Bu veri tabanı içinde KOBİ’lerin durumu ayrıntılı olarak yer almalıdır. Zaten AB ile hukuki uyum AB ile ortak istatistik dilinin kullanıldığı NUTS sistemini zorunlu kılmaktadır.

Devlet yardımlarının amacı, “bir harcama ve/veya vazgeçilen kamu geliri karşılığında bu harcanan/vazgeçilen miktardan daha büyük bir ekonomik ve/veya toplumsal getiri elde etmek” ve “kamu yararına yapılan bir tercih” olduğuna göre, Türkiye’de yapılan yardımlar “şeffaf”, “tercih edilen alanlar”da “fırsat eşitliği sağlayan” ve “rekabet”i temel alan olmalıdır. KOBİ’lere yönelik yardım için tercih edilen alanlar, -AB’de olduğu gibi- yeni ve rekabet edebilir teknolojilere açık, çevreye duyarlı, bölgesel gelişmeyi ve istihdamı artırmayı ve girişimciliği teşvik edenler olmalıdır. AB ile müktesebat uyumunda adımlardan biri de budur.

Diğer yandan Türkiye’de dağınık olarak uygulanan devlet yardımları, “etkinliği” sağlamak için tek elden yönetilmelidir. Gecikmeksizin “Devlet Yardımları Çerçeve Yasası” yukarıda tanımlanan amaçları kapsar biçimde çıkarılmalıdır. Bu yasaya göre tek elden yardımların dağıtımını sağlayacak olan kurum, ekonominin bütününü “Plan” dahilinde “bilen” Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) olabilir.

Ayrıca yapılan devlet yardımlarını “izleme (monitoring) ve “denetleme” için “bağımsız” bir kamu kurumuna gereksinme vardır. Yardımları veren kurumun dışında, bağımsız olarak denetleyebilecek bir kurum ülkemizde tüm bilgi donanımı ile hazırdır. Bu kurum “Rekabet Kurumu” olmalıdır. AB ile uyumda, yapılan yardımlardan AB’nin ilgili kurumlarının “bilgilendirme notification)” işlemlerini de “Rekabet Kurumu” üstlenmelidir.

Devlet yardımlarına ilişkin “Ekonomik veri tabanı”na dayalı, “şeffaflık” ve “rekabet” ilkelerine açık bir “Devlet Yardımları Çerçeve Yasası” ile; “uygulama”, “izleme (monitoring) ve “denetleme” mekanizmalarını gerçekleştirecek bir “kamu otoritesi” önermeleri zaten 1/95 sayılı “AT-Türkiye Ortaklık Konseyi Kararı”, 8 Mart 2001 tarihli “Katılım Ortaklığı Belgesi”, 14 Nisan 2003 tarihli “Katılım Ortaklığı Belgesi” (DPT, 2003), ve AB Müktesebatının Üstlenilmesine İlişkin “Türkiye Ulusal Programı”nda (Resmi Gazete, 2003b) vardır.

Uyuma ilişkin yapılacak çalışmalardan biri de KOBİ’lerin önündeki yasal ve idari engellerin sistematik analizi yapılmalı ve bu engeller -tersine KOBİ’lerin çalışmasını teşvik edici biçimde- ortadan kaldırılmalıdır.

Devlet yardımları için Bütçe’den ayrılan kaynaklar KOBİ’lerin finansman gereksinimleri için yetersiz kalmasından dolayı -AB’de olduğu gibi- ulaşılabilir ve yeterli olabilir farklı “fonlar”a gereksinme vardır.

Diğer yandan, risk sermayeleri (öz sermaye ortaklıkları), kredi garanti sistemleri (borçlanma finansmanında teminat), kredi sigorta sistemleri (riskin pazarlanması) gibi KOBİ’lerin kullanabileceği çağdaş finansman sistemleri oluşturulmalıdır. Ülkemizde daha çok aile şirketleri niteliğinde olan KOBİ’lerin “kurumsallaşmaları” sağlanmalı ve bu konuda organizasyon ve yönetimlerinin yeniden yapılanmaları için destek verilmelidir. Söz konusu destekler (yardımlar), KOBİ’lerin hem ülke içi hem de küresel ölçekte rekabetini sağlayacaktır.

KAYNAKÇA

(AB) AVRUPA Komisyonu Türkiye Temsilciliği, (2002), Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne Katılım Sürecine İlişkin 2002 Yılı İlerleme Raporu, Ankara: Avrupa Komisyonu Türkiye Temsilciliği, www.deltur.cec.eu.int .

(AB) AVRUPA Komisyonu Türkiye Temsilciliği, (2004), Avrupa Birliği Rekabet Politikası, Ankara: www.kosgeb.gov.tr, 15.8.2004.

COLLİNS, A. and QUİGLEY, C., (2002), EC State Aid Law and Policy, Hart Publishing.

DEVLET Planlama Teşkilatı (DPT), (2003), Türkiye İçin Katılım Ortaklığı Belgesi, (14 Nisan 2003 Tarihinde AB Konseyi Tarafından Kabul Edilen Nihai Metin), Ankara: DPT Avrupa ile İlişkiler Genel Müdürlüğü, www.dpt.gov.tr/abigm

DEVLET Planlama Teşkilatı (DPT), (2004), Devlet Yardımlarını Değerlendirme, Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara: DPT İktisadi Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü, Yay. No. DPT: 2681.

EUROPEAN Commission, (2004a), Observatory of European SMEs, SMEs in European 2003, Observatory Report 2003, No:7, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities.

EUROPEAN Commission, (2004b), “Craft and Small Businesses” www.europa.eu.int/comm/enterprise/entrepreneurship/craft/index.htm, 3.9.2004.

EUROPEAN Union, (2004a), “Definition of Micro, Small and Medium-sized Enterprises”, www.europa.eu.int/scadplaus/leg/en/lvb/n26026.htm, 4.9.2004.

EUROPEAN Union, (2004b), “Rules Applicable to State Aid: Introduction”, www.europa.eu.int/scadplaus/leg/en/lvb/126103.htm, 26.8.2004.

EUROPEAN Union, (2004c), “Monitorng of Horizontal State Aid”, www.europa.eu.int/scadplaus/leg/en/lvb/126043.htm, 26.8.2004.

EUROPEAN Union, (2004d), “State Aid Scoreboard”, www.europa.eu.int/scadplaus/leg/en/lvb/126089.htm, 26.8.2004.

EUROPEAN Union, (2004e), “Aid to Small and Medium-Sized Enterprises”, www.europa.eu.int/scadplaus/leg/en/lvb/126064.htm, 25.8.2004.

EUROPEAN Union, (2004f), “Multiannual Programme for Enterprise and Entrepreneurship, and in Particular for Small and Medium-sized Enterprises”, www.europa.eu.int/scadplaus/leg/en/lvb/n26006.htm, 4.9.2004.

KREDİ Garanti Fonu (KGF), (2004), www.kgf.com.tr/kgfkimdir.htm.

KÜÇÜK ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı (KOSGEB), (2003), KOBİ Ekonomisi (Tarihi Gelişimi), Ankara: Ekonomik ve Stratejik Araştırmalar Merkez Müdürlüğü, www.kosgeb.gov.tr, 15.8.2004.

OFFICIAL Journal of the European Communities, (1978), OJ No L 222, 14.8.1978: 11.

OFFICIAL Journal of the European Communities, (1992), OJ No C 213, 19.8.1992: 10.

OFFICIAL Journal of the European Communities, (1994a), OJ No C 72, 10.3.1994: 3, dipnot 16.

OFFICIAL Journal of the European Communities, (1994b), OJ No C 368, 23.12.1994: 12.

OFFICIAL Journal of the European Communities, (1994c), OJ No L 107, 28.4.1994: 57.

OFFICIAL Journal of the European Communities, (1996), OJ No L 107, 30.4.1996: 4-9.

OFFICIAL Journal of the European Communities, (1998), “Guidelines on National Regional Aid”, OJ No C 74, 10.3.1998: 9-18.

OFFICIAL Journal of the European Communities, (1998), “Net Grant Equivalent of Investment Aid”, OJ No C 74, 10.3.1998: 19-31.

OFFICIAL Journal of the European Communities, (2000), “Multiannual Programme for Enterprise and Entrepreneurship, and in Particular for Small and Medium-sized Enterprises”, OJ, L 333, 29.12.2000.

OFFICIAL Journal of the European Communities, (2001a), OJ No L 10, Annex I, “Definition of Small and Medium-sized Enterprises”, Article 1, 13.1.2001: 39

OFFICIAL Journal of the European Communities, (2001b), “On the Application of Articles 87 and 88 of the EC Treaty to State Aid to Small and Medium-sized Enterprises”, OJ No L 10, (5), 13.1.2001: 33

OFFICIAL Journal of the European Communities, (2001c), “On the Application of Articles 87 and 88 of the EC Treaty to State Aid to Small and Medium-sized Enterprises”, OJ No L 10, Article 4, 13.1.2001: 36.

OFFICIAL Journal of the European Communities, (2003), OJ No L 124, Annex, Title I, 20.5.2003: 36-41.

RESMİ Gazete, (1990), 20.4.1990 tarih ve 20498 sayılı, içinde 12.4.1990 tarih ve 3624 sayılı Yasa.

RESMİ Gazete, (2002a), 9.7.2002 tarih ve 24810 sayılı, içinde 10.6.2002 tarih ve 4367 sayılı Karar.

RESMİ Gazete, (2002b), 30.7.2002 tarih ve 24831 sayılı, içinde 2002/1 sayılı Tebliğ.

RESMİ Gazete, (2001a), 18.1.2001 gün ve 24291 sayılı, içinde 21.12.2000 tarih ve 2000/1822 sayılı Karar.

RESMİ Gazete, (2001b), 18.2.2001 gün ve 24322 sayılı, içinde 2001/1 sayılı Tebliğ.

RESMİ Gazete, (2003a), 10.9.2003 gün ve 25225 sayılı, içinde 2003/1 sayılı Genelge.

RESMİ Gazete, (2003b), 24.7.2003 gün ve 25178 sayılı, içinde Avrupa Birliği Müktesebatının Üstlenilmesine İlişkin Türkiye Ulusal Programı, www.dpt.gov.tr/abigm

SAYIN, Meral ve FAZLIOĞLU, Mustafa Akan, (1997), Avrupa Birliği’nde KOBİ Destekleme Programaları ve Diğer Teşvik Araçları, Ankara: KOSGEB Yayınları.

SAYIN, Meral ve FAZLIOĞLU, Mustafa Akan, (1997), Avrupa Birliği’nde KOBİ Destekleme Programaları ve Diğer Teşvik Araçları, Ek 1: Küçük ve Orta Boy İşletmeler ve Ziraat Sektörü İçin Entegre Program, Ankara: KOSGEB Yayınları.

SAYIN, Meral ve FAZLIOĞLU, Mustafa Akan, (1997), Avrupa Birliği’nde KOBİ Destekleme Programaları ve Diğer Teşvik Araçları, Ek 3: Avrupa Birliği Üye Devletler Düzeyinde Küçük ve Orta Boy İşletmelerle İlgili Olarak Alınan Önlemler, Ankara: KOSGEB Yayınları.

SAYIN, Meral (Haz.), (2000), “Müteşebbis ve Müteşebbislik (2000-2005) Üzerine Çok Yıllık Program Hakkında Konsey Kararı Önerisi (Özet), Ankara: KOSGEB Yayını, www.kobinet.org.tr/kosgebabm/ab/003.html, 9.8.2004.

SÖĞÜT, Mehmet Atilla, (2001), Avrupa Birliğinde Devlet Yardımları ve İmalat Sanayinde Uygulamaları, Ankara: KOSGEB Yayınları.

ŞAYLAN, Gencay, (2003), Değişim, Küreselleşme ve Devletin Yeni İşlevi, (2.B), Ankara: İmge Kitabevi.

SERDENGEÇTİ, Turan, (2002), Genel Yatırım ve KOBİ Teşvik Mevzuatı ile İlgili Uygulamaları, Ankara: Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı, Teşvik ve Uygulama Genel Müdürlüğü.

WORKİNG Group for EU Financing, (2003), “EU Support Programmes for SMEs”, (Working Papers), Euro İnfo Centre, “EU Support Programmes for SMEs / S”, May 2003.

YILMAZ, Ahmet, (2002), Kapitalist Devleti Anlamak, İstanbul: Aykırı Yayıncılık.

EKLER

I. KOBİ’LER İÇİN YARARLANILABİLECEK İNTERNET ADRESLERİ

Araştırma ve Teknolojik Gelişme için Altıncı Çerçeve Programı (2002-2006), (FP6), (www.europa.eu.int/comm/research/fp6/index en.htm).

Avrupa Bölgesel Gelişme Fonu (European Regional Development Fund – ERDF) (www.eu.int/comm/regional policy/funds/prord en.htm).

Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası (European Bank for Reconstruction and Development – EBRD), (www.ebrd.com/).

Avrupa Sosyal Fonu (European Social Fund – ESF). (www.eu.int/comm/employment social /esf2000/index-en.htm).

Avrupa Tarımsal İdare ve Garanti Fonu (European Agricultural Guidance and Guarantee Fund – EAGGF). (www.eu.int/comm/agriculture/fin/index en.htm).

Avrupa Yatırım Fonu (European Investment Fund – EIF), (www.eif.org/).

Avrupa Yatırım Bankası (European Investment Bank – EIB), (www.eib.org/).

(AB) Balıkçılık İdaresi için Finansal Araç (Financial Instrument for Fisheries Guidance – FIFG). (www.eu.int/comm/regional policy/funds/prord/prords/prds d en.htm).

(AB) Bilgi Toplumu – Digital İçerik (e-Content). (www.cordis.lu/econtent/), ve (http://europa.eu.int/information society/programmes/index en.htm).

AB Çevre Politikaları. (http://europa.eu.int/comm/life/home.htm), ve (http://europa.eu.int/comm/environment/funding/intro en.htm).

(AB) Diğer ülkelerle ekonomik ilişkilere dönük programlar. (http://europa.eu.int/comm/europaaid/projects/index en.htm).

(AB) Enerji Politikaları. (http://europa.eu.int/comm/energy/index en.html), ve (http://europa.eu.int/comm/energy/intelligent/index en.html).

(AB) Topluluk Araştırma ve Geliştirme Bilgi Servisi (CORDIS). (www.cordis.lu).

EQUAL, (www.eu.int/comm/employment social/equal/index en.htm).

EUREKA, (www.eureka.be)

INTERREG III, (www.eu.int/comm/regional policy/intereg3/index en.htm).

LEADER+, (www.rural-europe.aeidl.be/rural-en/plus.htm).

SOCRATES (www.europa.eu.int/comm/education/socrates.html).

LEONARDO DA VINCI (www.europa.eu.int/comm/education/socrates.html).

URBAN II, (www.eu.int/comm/regional policy/urban2/index en.htm).

II. KOBİ’LERE YÖNELİK AB DESTEK PROGRAMLARI

1. FİNANSMAN PROGRAMLARI

1.1. Başlangıç Sermayesi (Seed Capital)
   Yenilikçi KOBİ’lere öz sermaye sağlanarak yeni işletmelerin oluşumu desteklenir. AB Komisyonu’nun inisiyatifi ile 24 “başlangıç sermayesi fonu” oluşturulmuştur. Belli bölgelerdeki “İş ve Yenilik Merkezleri (BIC)” yoluyla da sermaye katkısı sağlanabilir. “Avrupa Risk Sermayesi Birliği (EVCA)” fonlara bilgi, eğitim ve danışmanlık hizmetleri sunar ve 24 başlangıç sermayesi fonu aralarındaki bağı koordine eder.
   1.2. EUROTECH Sermayesi (Eurotech Capital)
   Yüksek teknolojili KOBİ’ler için risk sermayesi hedeflenir. 13 Avrupa risk sermayesi şirketi tarafından oluşturulan bir ağ ile yürütülür. Projeler daha çok “Avrupa AR-GE Programından (EUREKA)” kaynaklanmalıdır.

2. PAZARA ERİŞİM PROGRAMLARI

   2.1. Kamu İhaleleri İçin Bilgilendirme
   KOBİ’lere kamu ihalelerine erişme ve güçlükleri çözme konularında bilgi sağlanır. Özellikle “Elektronok İhale Günlüğü (TED)” veri bankası yoluyla bilgi sunulur.
   2.2. Euoromarketing
KOBİ yöneticilerine bir bütün olarak Avrupa pazarında yer edinme ve pazarlama stratejileri sunmayı amaçlayan “bilgi” yardımıdır.

3. EĞİTİM VE DANIŞMANLIK PROGRAMLARI

   3.1. Euromanagement (KOBİ’lerin İç Pazara Hazırlanması)
   Bir danışmanlık ve eğitim kuruluşları ağı ile KOBİ yöneticileri eğitilerek, KOBİ’lerin iç pazardaki rekabet güçlerini artırmak amaçlanmaktadır.
   3.2. Euromanagement: Standardizasyon, Belgeleme, Kalite ve Güvenlik
   Avrupa iç pazarında güvenlik amacı ile belli bir standardizasyonun sağlanabilmesi için, kalitenin belgelenmesine dönük, KOBİ’lerin Avrupa standardizasyon kurumlarından belge almalarının sağlanmasına yapılan desteklerdir.
   3.3. İş ve Yenilik Merkezleri (Business Innovation Centres – BIC)
   BIC’ler, yenilikçi nitelikleri ile birlikte zenginlik ve istihdam yaratabilecek KOBİ’lere kamu ve özel kaynakları tahsis etmektedirler. BIC’ler KOBİ’lere yönelik bölgesel yardım programları, SPRINT ağları ve küresel sübvansiyonlar gibi diğer eylemlere katalizör işlevi görürler.

4. ÇEVRE PROGRAMI: EKO – DENETİM

Yüksek bir koruma ve standartlara göre oluşturulan çevre politikasını kabul edip eko-denetim sistemine giren KOBİ’lere destek ve yardım sağlanmaktadır.

5. İŞLETMELERARASI SINIRÖTESİ İŞBİRLİĞİ PROGRAMLARI

Burada KOBİ yöneticileri arasında doğrudan iletişim özendirilerek yerel, bölgesel ve ulusal düzeyde girişimleri desteklemek amaçlanmaktadır. Programlar şu başlıklarda toplanabilir:

5.1. INTERPRİSE: Avrupa’da Sanayi ve/veya Hizmet Kuruluşları Arasında İşbirliğini Özendirme İnisiyatifi.
5.2. EUROPARTENARIAT.
   5.3. BC-NET: İşletmeler Arası İşbirliği Ağı (Business Coopertion Network).
5.4. Taşeronluk Programı (Subcontracting).
5.5. İşletmeler Yaklaştırma Bürosu (BRE veya BCC) Programı.

6. KOBİ BİLGİLENDİRME PROGRAMI: AVRUPA BİLGİ MERKEZİ (Euro İnfo Centre – EIC)

Avrupa’nın hemen her yerinde kurulan EIC’ler kanalı ile KOBİ’lere AB’ye ilişkin tüm bilgiler sunulmaktadır.

7. TEKNOLOJİYE ERİŞİM VE TEKNOLOJİ TRANSFER PROGRAMLARI

Yeni teknolojilere erişim sağlamaya ve teknolojilerin sonuçlarını transfer etmeye dönük yardım programları şu başlıklarda toplanabilir:

7.1. Euromanagement (AR – GE Denetimleri).
7.2. VALUE (KOBİ İhaleleri).
7.3. SPRINT (Teknolojinin Finansmanı).
7.4. SPRINT (Uluslarötesi Yatırım Forumları)
7.5. MINT (Teni Teknolojinin Entegrasyonunun Yönetimi).
7.6. TII (Teknolojik Yenilik Bilgi Birimi).
7.7. CRAFT (Teknoloji Araştırmalarında İşbirliği).
7.8. BRITE-EURAM (Fizibilite İhaleleri Programı).

7.1. Euromanagement (AR – GE Denetimleri).
7.2. VALUE (KOBİ İhaleleri).
7.3. SPRINT (Teknolojinin Finansmanı).
7.4. SPRINT (Uluslarötesi Yatırım Forumları)
7.5. MINT (Teni Teknolojinin Entegrasyonunun Yönetimi).
7.6. TII (Teknolojik Yenilik Bilgi Birimi).
7.7. CRAFT (Teknoloji Araştırmalarında İşbirliği).
7.8. BRITE-EURAM (Fizibilite İhaleleri Programı).
7.9. VALUE (AR-GE Sonuçlarının Yaygınlaştırılması ve Kullanımı).

8. TEKNOLOJİ ALANINDA ÇERÇEVE PROGRAMININ DIŞINDAKİ PROGRAMLAR

8.1. Öğretim ve Eğitim Programları.
8.2. LIFE – Çevre Politikalarının Yaygınlaştırılması.
8.1. Öğretim ve Eğitim Programları.
8.2. LIFE – Çevre Politikalarının Yaygınlaştırılması.
8.3. THERMIE II – Temiz ve Verimli Enerji Projeleri.
8.4. MEDIA – Görsel İşitsel Sanayi Destekleme Programı.

9. ORTA VE DOĞU AVRUPA İLE BDT ÜLKELERİ İÇİN PROGRAMLAR

10. AFRİKA, KARAYİPLER VE PASİFİK ÜLKELERİNİ DESTEKLEMEYE YÖNELİK PROGRAMLAR

11. MEDA: AVRUPA İLE AKDENİZ ÜLKELERİ ARASI EKONOMİK VE SOSYAL İLİŞKİLERİ GELİŞTİRME PROGRAMI

12. AL-INVEST: LATİN AMERİKA ÜLKELERİNİ DESTEKLEME PROGRAMI

13. ECIP: ASYA, LATİN AMERİKA VE AKDENİZ ÜLKELERİ İÇİN FİNANSAL DESTEK PROGRAMI

14. EXPROM: JAPONYA’YA İHRACAT PROGRAMI

15. BÖLGESEL POLİTİKALARA YÖNELİK TEŞVİK EYLEMLERİ

  • Avrupa Bölgesel Gelişme Fonu
  • Avrupa Sosyal Fonu
  • Avrupa Tarımsal Rehberlik ve Garanti Fonu
  • Avrupa Yatırım Bankası
  • Avrupa Yatırım Fonu

16. KOBİ’LERDE İNSAN KAYNAKLARININ GELİŞTİRİLMESİNE YÖNELİK PROGRAMLAR

ETF – The European Technology Facility (Avrupa Teknoloji Serbestisi)
JEV – The Joint EuropeanVenture
MAP – Multiannual Programme for Enterprise and Entrepreneurship, and in Particular for Small and Medium-sized Enterprises
PME
CREA
ICT – Information And Communication Technologies
NGE – Net Grant Equivalent (Net Eşdeğer Finansal Yardım)
GGE – Gross Grant Equivalent (Bürüt Eşdeğer Finansal Yardım)

© 2023 Mustafa Şanlı. Tüm hakları saklıdır.